Dolina reke Jablanice nalazi se jugozapadno od Valjeva i najveća je dolina severnog oboda lanca Valjevskih planina. Kičmu doline čini reka Jablanica sa najvećom pritokom Gračaničkom rekom ili Sušicom koja u srednjem toku formira impozantnu kanjonsku klisuru. Jablanica nastaje od brojnih planinskih potoka koji se slivaju sa severnih padina planine Jablanik (1274 m) i istočnih padina Medvednika (1244 m). U srednjem toku, između Poćute i Sovača dolina Jablanice se proširuje u veliku kotlinu čiji će znatan deo biti potopljen velikom hidroakumulacijom Rovni čija je izgradnja ušla u završnu fazu.

Jablanica je atraktivna lokacija terenskih aktivnosti petničkih geologa, biologa i arheologa, dok najviše tačke oboda doline redovno čuvaju petnički astronomi kojima je planinarski dom na Debelom brdu pod Jablanikom omiljena lokacija za meteorske kampove. Na ovim stranicama predstavljamo vam dva sažeta teksta o geologiji i kulturno-istorijskim spomenicima Jablanice iz perakolega Radisava Golubovića i Željka Ježa, kao i sjajnu fotoreportažu Dušana Jovanovića.

geologija jablanice

Radisav Golubović

Gornji sliv reke Jablanice nalazi se zapadno-jugozapadno od Valjeva i pripada području poznatom kao Valjevske planine. Prvi podaci o geološkoj građi terena datiraju još iz XIX veka, a najnoviji podaci dobijeni su skorašnjim izvođenjem geoloških i hidrogeoloških istraživanja za potrebe izgradnje hidroakumulacije Rovni. Na površini terena utvrđeno je prisustvo sedimentnih i magmatskih stena. Najstarije stene su predstavljene paleozojskim tvorevinama, sedimentima srednjeg karbona, a najmlađe kvartarnim tvorevinama (aluvijalni sedimenti).

U sastavu sedimentne serije srednjeg karbona nalaze se tamnosivi do crni glineni škriljci, zatim crni slojeviti krečnjaci, konglomerati i peščari. Tvorevine gornjeg perma predstavljene su tamnosivim do crnim bituminoznim krečnjacima, slojevitim i bankovitim, sa obimnim prisustvom mikroflore. U nižim delovima serije nalaze se interkalacije glinaca.

Serija donjeg trijasa počinje tamnosivim do crnim peskovitim krečnjacima. Idući naviše krečnjaci se smenjuju sa raznobojnim, pretežno žutim, liskunovitim, škriljavim peščarima i proslojcima sivih i zelenih glinaca. Smenjivanje se ponavlja nekoliko puta, dok potpuno ne preovladaju kvrgavi, škriljavi tamnosivi krečnjaci. U okviru facije srednjeg trijasa izdvajaju se dolomiti, krečnjaci i porfiriti sa piroklastitima. Dolomiti i dolomitični krečnjaci javljaju se u većim masama. U donjem delu su brečasti, dok u višim horizontima postaju slojeviti i masivni. Sitnozni su i sive boje. Najveći deo krečnjačkih serija na ovom području pripadaju ladinski katu. Leže preko dolomita, masivni su, jedri i jako silifikovani. Mogu biti sivi, mlečnobeli, rumenkasti, žućkasti i mrkocrveni. Vulkanska aktivnost u trijasu na ovom području se manifestuje izbijanjem porfirita i njihovih piroklastita. Oni probijaju anizijske dolomite i ladinske krečnjake izazivajući slabe promene na neposrednom kontaktu. Porfirit su intenzivno alterisani. Piroklastiti su predstavljeni vulkanskim brečama i tufovima. Breče su izgrađene od odlomaka porfirita, fragmenata minerala i komada krečnjaka. Serija sedimenata gornjeg trijasa predstavljena je sprudnim krečnjacima sa brojnim fosilima.

Sedimentno-vulkanske tvorevine srenje i gornje jure imaju znatno rasprostranjenje i predstavljene su dijabazrožnačkom formacijom i dijabazima i spilitima. U sastav dijabazrožnačke formacije ulaze magmatske i sedimentne stene. Od magmatskih stena najzastupljeniji su dijabazi, spiliti i porfiriti, a zatim gabrovi, doleriti i melafiri, dok se od sedimentnih stena najčešće javljaju peščari i rožnaci. Dijabazi i spiliti su submarinski izlivi sinhroni sa sedimentima u koje su se izlili. U obodnim delovima sadrže interkalacije rožnaca i glinaca. Dijabazi su izgrađeni od alterisanog plagioklasa i monokliničnog piroksena, najčešće transformisanog u sekundarni amfibol. Takođe se nalaze i neprovidni metalični minerali i leukoksen, zeolit, prenit i karbonat. Spiliti su veoma sitnozrne, guste stene u kojima se vrlo retko razvijeni sitni mikrofenokristali plagioklasa.

Sedimenti serije gornje krede čine paket krečnjačke stenske mase predstavljen slojevitim i bankovitim krečnjacima, mestimično laporovitim, kao i masivnim kristalastim krečnjacima. Sadrže vrlo bogatu makrofaunu.

Tvorevine gornjeg miocena predstavljeni su konglomeratima, alomeratima, šljunkovima i peskovima bez faune. To su slatkovodni jezerski sedimenti bez fosilnog materijala. Kvartarne tvorevine (Q) zauzimaju nešto veće prostranstvo samo u području rečnog korita Jablanice. Predstavljene su aluvijalnim nanosom od šljunkova i peskova.

bogata prošlost

Željko Jež

U srednjem delu sliva reke Jablanice, na prostoru buduće vodoakumulacije, evidentiran je delimično istražen veći broj kulturnih i istorijskih lokaliteta koji pokrivaju širok vremenski okvir – od preistorije do srednjeg veka, što ukazuje da je ovo područje bilo nastanjivano u svim epohama boravka ljudskih zajednica na ovim prostorima.

Ipak, za nastanjivanje ovog područja ne može da se kaže da je imalo permananetniji vid, već je boravak ljudi bio kampanjski, o čemu svedoče lokaliteti bez izražene kulturne stratigrafije i moćnih kulturnih slojeva, što se naročito jasno uočava kod preistorijskih naselja i ostataka srednjevekovnih selišta.

Uočava se i da su neki lokaliteti bili funkcionalno vezan za obavljanje jasno određene delatnosti kao što je "zaštitna" uloga na što ukazuju ostaci refugijuma i utvrđenja. Ova uloga je najočitija bila u vreme rimske i ranovizantijske uprave ovim područjem kada je na relativno uskom prostoru nastalo nekolicina utvrđenih objekta, što rečito govori o značaju koje je ovaj prostor imao za rimsku provincijalnu upravu, odnosno o važnosti koju su Rimljani pridavali rudarstvu bakrene rude, jer su sva nalazišta iz ove epohe funkcionalno i lokacijski vezana za ležišta bakra u Rebelju.

Proces intenzivnijeg nastanjivanja ovog prostora se nastavio i u poznosrednjevekovno vreme, ali stiče se utisak da je glavni motiv okupacije ovog prostora, u to doba, bio vezan za postojanje centara lokalne sakralnosti, u manastiru Pustinja i crkvi Gračanica, na čijim parohijama su se formirala seoska naselja. Nestabilna društvena i politička situacija toga vremena, (propast srpske srednjevekovne države i početak turske okupacije), uticale su da se na ovom prostoru u to vreme potraži i neka vrsta pribežišta i izmicanja sa glavnih komunikacionih tokova u tadašnjoj Srbiji, čime se na neki način obezbeđivala zaštita, sigurnost u trajanju i neometan život seskih zajednica.

Možda sličan razlog treba koristiti u objašnjenju nastanka bronzanodopskih tragova, naselja i sahranjivanja u ovom prostoru, mada finalno neolitsko naselje u Balinoviću nedvosmisleno ukazuje na činjenicu da su još i najstarije metalurške zajednice Evrope izkazale interes za eksploataciju rudonosnih sirovina (pre svega bakra) sa ovog područja.

Svakako, mora se istaći kao poseban kuriozitet da je na području gornjeg dela sliva Jablanice, koje je izrazito brdsko-planisko podneblje, dakle, pod pretpostavci, ekstenzivno u nastanjivanju, uočen relativno velik broj arheoloških nalazita i lokaliteta. značajna je i činjenica da se ova nalazišta kreću u širokom hronološkom i kulturno-istorijskom rasponu, što ovom prostoru daje poseban značaj i draž u budućoj eksploataciji i prezentaciji njegovih prirodnih i antropogenih vrednosti. Činjenica da će se neki od ovih lokaliteta naći na dnu budućeg jezera ne umanjuje izrečene vrednosti jer se adekvatnim zaštinim iskopavanjem dolazi do novih brojnih podataka i nalaza značajnih za razumevanje kulturne prošlosti ovih prostora.

Od preistorijskih nalazišta izdvajamo sledeće: Anatema (Balinović), naselje finalnog neolita, Ječmište (Rovni), rani neolit, Savinac (selo Tubravić), naselje bronzanog doba, Ilovača (selo Kunice), naselje bronzanog doba.

Takođe je evidentirano i nekoliko rimskih lokaliteta: Kik (Sitarice) – ostaci rimske građevine (refugijum), Rimski rudnik (selo Rebelj) – ostaci okana rimskog rudnika, Kulina (selo Rebelj) – ostaci rimske fortifikacije, Crkvina (selo Rovni) – ostaci villa rusticae, Vito (Brezovice) – rimsko utvrđenje.

Pored navedenog postoje i nalazišta iz srednjeg veka: Madžarsko groblje – Vignjište (selo Tubravić) – kovačnica 15-16. v., Jerinin grad - Kik (selo Donji Taor) – ranovizantijsko utvrđenje, Dijavica - Mravinjci (Gornji Taor) – kugla sa runama, Podganjača (selo Sovač) – srednjevekovno naselje.

neighborhood

jablanica

One of the key advantages of Petnica Science Center’s educational programs is the ability to combine teaching process in classrooms, library, and lab, with outdoor activities in rich and complex neighborhood. In Petnica almanac we try to present some interesting areas near Petnica where, from time to time, we make field trips and excursions for students and teachers. Jablanica River is the biggest tributary of the Kolubara River and its complex valley has been studied many years. Jablanica is too far from Petnica for hiking trips, although it is very close (about 30 km) for frequent single-day bus excursions. There are more than 100 students papers in Biology, Archaeology, and Geology related to the phenomena in area of Jablanica Valley which are written by Petnica Center’s participants and published in recent years.

Here, we asked our colleagues to prepare two short articles about values and characteristics of Jablanica Valley. In the first text, Radisav Golubović, our Head of Department of Geology, presents a short overview of Jablanica geology.

In second article, Željko Jež, a former Head of Petnica’s Department of Archaeology, lists some important historical sites from neolithic findings up to the medieval time. He points the strange thing that there are many settlement from a wide time span located in the upper, mountain part of the Jablanica basin, in spite of the fact that the lower part is much better for agriculture and traffic. A number of Roman settlements are linked with old mining activities (copper).

The most famous cultural sites in the area are the small but beautifully decorated monastery Pustinja (meaning desert, i.e. the lonely, isolated, and bare place) from XV century, relatively well preserved old village architecture in Bebića Luka, and old Gračanica church.

In the lower part of the valley the new big dam is under construction. It will make the big lake – a water reservoir that will be used as a source of drinking water for a part of NW Serbia. The lake will dramatically change the valley landscape and open many new recreational and touristic functions of the region.

On these four page we present some attractive photos from Jablanica region made by Valjevo photographer Dušan Jovanović.