Radni snimak sa iskopavanja

Vojislav Filipović o vrednim rezultatima Arheološkog letnjeg kampa 2004. u Bukovcu kod Mionice

Međunarodna Arheološka naučna škola Bukovac 2004. i ove godine nastavila je prethodne godine započeti proj

ekat istraživanja pokretnih stočarskih praistorijskih zajednica valjevske Podgorine. Projekat je nastavljen iako iskopavanja obavljena u leto 2003. godine nisu ulivala mnogo nade u dalja istraživanja. Tom prilikom otkrivene su dve znatno oštećene kamene humke sa malim brojem arheoloških ostataka, a rekognosciranja bukovačkog i golubačkog polja ukazala su na iste zaključke do kojih smo došli i arheološkim iskopavanjima – od Valtrovićevih humki registrovanih pre više od 110 godina ostale su samo neugledne gomilice kamena i zemlje. Moderna poljoprivredna mehanizacija učinila je svoje i zaravnala većinu nekropola, dok je traktorima odnet ostatak kamenih konstrukcija, koje smo mogli prepoznati u gomilama složenim u dvorišta bukovačkih domaćinstava.

Originalna Vatrovićeva tabla sa nalazima blizu Ilirskog groblja

Jedina svetla tačka prethodnog kampa bilo je otkriće lokaliteta Ilirsko groblje u selu Bukovcu, koje je otkriveno predanim radom terenske ekipe na čelu sa "prekaljenim" Adamom Crnobrnjom. Dani terenskih obilazaka su polako odmicali, a razgovori sa meštanima nisu donosili nikakve značajne podatke, kako to u arheologiji obično i biva. Čak ni lokaliteti iskopavani od strane Valtrovića nisu mogli biti tačno locirani, već se išlo od brda do brda, po nemilosrdnom julskom suncu i žegi. A onda, u jednom običnom razgovoru, čuli smo da meštani zemljane bregove na Jovičinim livadama nazivaju “Ilirsko groblje”. Ono što je odmah bilo čudno, bilo je to što lokalno stanovništvo Balkana stara i njima nepoznata groblja naziva imenima naroda za koje zna ili pretpostavlja da su nekada živeli na toj teritoriji – Grčko, Latinsko, Tursko, Madžarsko, Džidovsko, Cigansko... O starim balkanskim narodima – Ilirima, Tribalima, Tračanima i sl. seljani uglavnom nemaju saznanja, te otuda takvi nazivi nisu uobičajeni. Naziv “Ilirsko” očigledno je dolazio od nekog stručnjaka, najverovatnije samog Mihajla Valtrovića koji je lično bio na ovom lokalitetu, i meštanima pripovedao o tome šta se ispod tih bregova stvarno nalazi. Posle odlaska Valtrovića, narod je zapamtio priču i tako je do naših dana i ostao naziv Ilirsko groblje.

Bilo kako bilo, petnički arheolozi hrabro su odgovorili na izazov i odlučili da se za 30 dana istraži jedna od devet registrovanih praistorijskih humki. Budući da od

Crteži urne 1 i 3: primetite sličnost između naših nalaza i Valtrovićevih otkrića

Valtrovićevih i Jovanovićevih istraživanja nije ostalo puno tragova, iskopavanja ovog lokaliteta bila su i svojevrsna čast, ali i obaveza prema senima ova dva pionira naše arheološke nauke (vidi tekst u prošlom broju “Petnice”).

Da sreća prati hrabre, otkrili smo već posle nedelju dana. Tada je otkrivena urna 1, očuvana u potpunosti, u istom položaju u kojem su je pohranili ljudi Srednjeg bronzanog doba, pre više od 4.000 godina. Inače, da napomenemo, otkrića celih posuda na arheološkim terenima veoma su retka, poput dobitka od sedam pogodaka na Lotou. Tokom protekle 24 godine aktivnog iskopavanja, arheolozi Istraživačke stanice Petnica otkrili su samo jednu(!) celu posudu na neolitskom lokalitetu ispred Male pećine u Petnici. Naravno, naša sreća nije bila u tome što je urna cela, već što nam je veliki kamen koji je služio kao poklopac, govorio da je sadržaj urne neporemećen posle dugih godina od njenog pohranjivanja u zemlju. Pažljivim pražnjenjem urne, otkriveno je da su ostaci pokojnika sahranjenog u njoj pripadali detetu starosti 3-5 godina.

Sadržaj urni izvađen je sa krajnjim oprezom, a ceo postupak je bio deo laboratorijske prakse polaznika i mlađih saradnika

Posle ove, otkrivene su još dve urne sa kostima spaljenih pokojnika, na žalost, ne tako dobro očuvane kao ona prva.

Na kraju iskopavanja, na osnovu dobijenih rezultata, mogli smo da formulišemo i neke zaključke. Humka je podignuta zbog pokojnika pohranjenog u urni broj 3. Zona koju je trebalo da prekriva humka je prvo očišćena i izravnana, a zatim je na sredini napravljen naboj od čiste zemlje, prečnika tri metra. U njega je pohranjena urna 3 sa ostacima kremiranog pokojnika poklopljena sa dva velika, bela krečnjačka kamena. Na oko metar udaljenosti od urne, iskopana je jama u koju su, najverovatnije, pohranjeni ostaci sa lomače na kojoj je pokojnik bio spaljen. Taj običaj je čest kada se radi o grobovima spaljenih pokojnika iz vremena praistorije. Potom je preko ove "grobne konstrukcije" nasuta humka prečnika oko deset metara. Nekoliko godina ili decenija posle toga, pohranjena je urna broj 1, pošto je ona otkrivena na samoj osnovi humke ali pored zemljanog naboja. Urna broj 2, otkrivena na dubini od dvadesetak centimetara, bila je naknadnim poljoprivrednim radovima smrskana u preko 150 sitnih delova. Na sreću, kosti pokojnika su ostale na jednom mestu, tako da ćemo prilikom antropoloških i DNK analiza uspeti da dobijemo niz podataka o ovim pokojnicima. Najzanimljivije je možda to što postoji mogućnost da utvrdimo stepen srodstva između ovih pokojnika, budući da se humke smatraju porodičnim grobnicama. Na samom obodu humke registrovana je okrugla zona intenzivno zapečene zemlje pored koje je pronađen mali lonac, kao i ostaci životinjskih kostiju. Najverovatnije je u pitanju ostatak daće, ali za kog pokojnika je ona vezana, to ne možemo znati. Sve posude su veoma slične, te je naše mišljenje da su pokojnici pokopani u relativno kratkom periodu (25-50 godina).

Urna 1, neposredno po otkrivanju

No, otkriće koje nas je najviše začudilo nisu bile ni urne, ni daća, već otkriće neverovatne količine kremenih sečiva, jezgara, strugača, opiljaka, kao i jedna strelica i sečivo od potpuno prozirnog gorskog kristala. Ukupan broj kremenih artefakata prešao je cifru od 450, što je do sada nezabeležen primer na lokalitetu ovoga tipa. Najčešći broj ovakvih arheoloških predmeta pronalažen prilikom iskopavanja iznosio je između 30 i 50 komada. Ne samo što je naš tumul imao desetak puta više nalaza, već je i njegova distribucija bila krajnje nelogična – svi kremeni predmeti bili su rasuti po celoj površini humke. Nikakvo pravilno grupisanje nije konstatovano, što još više otežava naša saznanja o ovom fenomenu. Ovo pitanje ostaće nerešeno dok ne budemo istražili i ostale humke na Ilirskom groblju, mada nam ništa ne garantuje da ćemo i tada dobiti neki zadovoljavajući odgovor na ovu enigmu.

Karta položaja lokaliteta

Arheološka naučna škola Bukovac 2004. ugostila je preko 40 stručnjaka, studenata – mlađih saradnika i polaznika Programa arheologije ISP. Kao međunarodne učesnike, posebno bi trebalo istaći studente arheologije iz Bugarske – Ilijana i Todora, kao i koleginicu Violetu iz Makedonije. Svi oni dali su veliki doprinos našim istraživanjima, ali na prvom mestu treba istaći kontakte ostvarene sa budućim kolegama sa kojima ćemo sledećih nekoliko decenija aktivno sarađivati na arheološkim problemima Balkanskoga poluostrva. Pored arheologa, na iskopavanjima su bili i polaznici petničkog programa geologije, koji su svojim znanjem pomogli određivanju naših nalaza od kamena. Verujemo da će sledeća godina biti bolja – i što se tiče saradnje sa stranim studentima, i u pogledu saradnje između različitih Seminara Istraživačke stanice Petnica. A nadamo se i da će sreća i dalje pratiti hrabre.

Posle ove, otkrivene su još dve urne sa kostima spaljenih pokojnika, na žalost, ne tako dobro očuvane kao ona prva.

Na kraju iskopavanja, na osnovu dobijenih rezultata, mogli smo da formulišemo i neke zaključke. Humka je podignuta zbog pokojnika pohranjenog u urni broj 3. Zona koju je trebalo da prekriva humka je prvo očišćena i izravnana, a zatim je na sredini napravljen naboj od čiste zemlje, prečnika tri metra. U njega je pohranjena urna 3 sa ostacima kremiranog pokojnika poklopljena sa dva velika, bela krečnjačka kamena. Na oko metar udaljenosti od urne, iskopana je jama u koju su, najverovatnije, pohranjeni ostaci sa lomače na kojoj je pokojnik bio spaljen. Taj običaj je čest kada se radi o grobovima spaljenih pokojnika iz vremena praistorije. Potom je preko ove "grobne konstrukcije" nasuta humka prečnika oko deset metara. Nekoliko godina ili decenija posle toga, pohranjena je urna broj 1, pošto je ona otkrivena na samoj osnovi humke ali pored zemljanog naboja. Urna broj 2, otkrivena na dubini od dvadesetak centimetara, bila je naknadnim poljoprivrednim radovima smrskana u preko 150 sitnih delova. Na sreću, kosti pokojnika su ostale na jednom mestu, tako da ćemo prilikom antropoloških i DNK analiza uspeti da dobijemo niz podataka o ovim pokojnicima. Najzanimljivije je možda to što postoji mogućnost da utvrdimo stepen srodstva između ovih pokojnika, budući da se humke smatraju porodičnim grobnicama. Na samom obodu humke registrovana je okrugla zona intenzivno zapečene zemlje pored koje je pronađen mali lonac, kao i ostaci životinjskih kostiju. Najverovatnije je u pitanju ostatak daće, ali za kog pokojnika je ona vezana, to ne možemo znati. Sve posude su veoma slične, te je naše mišljenje da su pokojnici pokopani u relativno kratkom periodu (25-50 godina).

Centralna platforma – urna 3 se nalazila ispod velikog kamena na sredini

No, otkriće koje nas je najviše začudilo nisu bile ni urne, ni daća, već otkriće neverovatne količine kremenih sečiva, jezgara, strugača, opiljaka, kao i jedna strelica i sečivo od potpuno prozirnog gorskog kristala. Ukupan broj kremenih artefakata prešao je cifru od 450, što je do sada nezabeležen primer na lokalitetu ovoga tipa. Najčešći broj ovakvih arheoloških predmeta pronalažen prilikom iskopavanja iznosio je između 30 i 50 komada. Ne samo što je naš tumul imao desetak puta više nalaza, već je i njegova distribucija bila krajnje nelogična – svi kremeni predmeti bili su rasuti po celoj površini humke. Nikakvo pravilno grupisanje nije konstatovano, što još više otežava naša saznanja o ovom fenomenu. Ovo pitanje ostaće nerešeno dok ne budemo istražili i ostale humke na Ilirskom groblju, mada nam ništa ne garantuje da ćemo i tada dobiti neki zadovoljavajući odgovor na ovu enigmu.

Arheološka naučna škola Bukovac 2004. ugostila je preko 40 stručnjaka, studenata – mlađih saradnika i polaznika Programa arheologije ISP. Kao međunarodne učesnike, posebno bi trebalo istaći studente arheologije iz Bugarske – Ilijana i Todora, kao i koleginicu Violetu iz Makedonije. Svi oni dali su veliki doprinos našim istraživanjima, ali na prvom mestu treba istaći kontakte ostvarene sa budućim kolegama sa kojima ćemo sledećih nekoliko decenija aktivno sarađivati na arheološkim problemima Balkanskoga poluostrva. Pored arheologa, na iskopavanjima su bili i polaznici petničkog programa geologije, koji su svojim znanjem pomogli određivanju naših nalaza od kamena. Verujemo da će sledeća godina biti bolja – i što se tiče saradnje sa stranim studentima, i u pogledu saradnje između različitih Seminara Istraživačke stanice Petnica. A nadamo se i da će sreća i dalje pratiti hrabre.

[excavations]

dig, dig, dig

In July 2004, Petnica Science Center organized the archaeological excavation at the Bronze Age mound necropolis. The site had been discovered during the 2003 field-survey campaign, when nine well-preserved prehistoric earth-mounds had been recorded. Numerous fragments of ceramic vessels, bronze jewelry, flint-tool artifacts and fragmented human bones have been discovered and collected from the surface. The author of the article, our young archaeologist Vojislav Filipović, comments some results.

The site is located at the Bukovac and Golubac Fields, the very same territory where the first Serbian professor of archaeology Mihajlo Valtrović, had begun the first authorized excavations 112 years ago. The artifacts and complete documentation from Valtrović's excavations disappeared during the World War I and II; thus leaving several short papers as the sole testimony about the excavations. The archaeological material discovered in 2003, seems to be directly associated to Valtrović's excavations, based on the geographical location of the discovery and the cultural designation of artifacts.

In the 2004 field season, Petnica team has excavated Mound No. 2, 18 m in diameter. A round zone of compact – stamp earth was discovered in the center of the mound. One big pit (80 cm in diameter and 25 cm in depth) was dug under the platform where the existence of a cremation site was observed. At the same location, the cremated human bones had been collected and placed in an urn. The urn was situated underneath the soil platform and was covered with two big plaquelike white stones. The urn contained remains of an adult individual, pending anthropological analysis, of unknown age and sex, without any grave goods.

Beside the urn discovered under the central platform, two additional urns were unearthed. Both urns hold cremated human remains without any grave goods placed in soil some 4,000 years ago.

The most surprising discovery of the season was the copious amounts of lithic artifacts. More than 450 flint-tools of various types, functions and raw materials in all sections of the mound had been collected. The importance of such large number of flint tools must be emphasized, since there is no excavated mound in the central Balkans area which contained more than 70 lithic pieces.

The author strongly believes that the previous and the next five-planned field seasons will provide invaluable information about the cultural context of the Bronze Age in the Central Balkans. The human osteological material might provide the information about the population structure and possible migration patterns in the region. Depending on the DNA preservation, the Petnica students team wants to test the widely accepted hypothesis that the mounds were used as the burial places for the family members. Finally, they are in process of establishing the field school for local and international students of archaeology and anthropology, who will have the opportunity to participate in excavation as well as in the laboratory analysis of human osteological material and archaeological artifacts.