Povlen

Preko stotinu različitih kampova i terenskih izleta i ekskurzija organizovala je Istraživačka stanica na prostorima i u neposrednoj okolini planine Povlen, najuočljivijeg i najvećeg masiva u lancu Podrinjsko-valjevskih planina. Već na pola sata vožnje od Valjeva putem prema Bajinoj Bašti ili putem pored poznatih manastira Ćelije i Lelić dolazimo na padine i grebene Povlena. Foto-reportaža na sledećim stranicama autorski je rad našeg dugogodišnjeg saradnika Dušana Jovanovića. Tekst je uzet iz sjajne monografije “Podrinjsko-valjevske planine” našeg uglednog naučnika profesora Milorada Vasovića. Ova knjiga se pojavila prošle godine kao zajednički izdavački poduhvat IS Petnica, Valjevske Gimnazije i Agencije “Valjevac”

Znamo da se ova planina dinarskog smera pružanja sastoji iz dva dela pomalo neprikladnog naziva - Mali i Veliki Povlen. Neprikladnost je u tome što je Mali Povlen (1347 m) viši od Velikog Povlena (1271 m) i predstavlja najvišu tačku čitavih Podrinjsko-valjevskih planina. Oba Povlena leže jugozapadno od Valjeva, a zapadno od Magleša i Bukova. Od njih se menja pravac Podrinjsko - Valjevskih planina: umesto uporedničkog one (Povlen, Jablanik, Medvednik, Sokolska planina, Jagodna i Gučevo), zadobijaju dinarski pravac. Izuzetak čini samo Boranja, koja se pruža pravcem jugozapad-severoistok.
Mali Povlen je donekle asimetričan - jugozapadna strana mu je strmija od severoistočne. Svakako je to posledica usecanja duboke, klisuraste doline ali i rasedanja duž jugozapadne strane. Sam greben Malog Povlena je relativno uzak, ali ne predstavlja izrazito kameniti venac, već se sastoji od blagih humova između kojih je usečeno nekoliko plitkih vrtača. One su otvorene prema jugozapadnoj podgorini i prema njoj se i odvodnjavaju prilikom intenzivnog otapanja snega u proleće. Na njihovom dnu nigde nema ujezerene vode, niti tragova tresava. Na ćuvicima koji rastavljaju ove vrtače ima dosta kamenja koje nekako izrasta iz zemlje. Ono se utoliko više pojavljuje ukoliko erozija i spiranje uzimaju maha. Ali se na mnogo mesta po Malom Povlenu uočavaju ograde od kamenja naslaganog u obliku potkovice. Nije jasno šta ono predstavlja - da li ostatke nekadašnjih torova ili artiljerijska gnezda ili nešto treće. Vide se i mnoge gomile usturenog kamenja koje su, očigledno, seljaci stvarali prilikom raščišćavanja terena za kosidbu ili ispašu stoke.
Mali Povlen je potpuno bezvodan. Nigde se ne zapaža izvor ili površinski tok. Ipak, udolina Kneževac (Kolibište), s površinom oko 50 hektara, obrasla je samo travom koja se kosi početkom avgusta. Udolina je vrlo blagih strana i plitkog dna, bez kamenitih ostenjaka i po sredini prosečena plitkim koritom kraškog potoka. On se začinje od jedne oknaste pištaljine i jedva primetnog potočića, koji dolazi sa severa i pri tome se proceđuje kroz gustu travu. Glavni potok otiče nešto više od 300 m, a potom se gubi u izrazitom ponoru čineći ga tipičnom ponornicom. Na nizvodnoj strani ponor je zagrađen krečnjačkim odsekom visokim 7 - 12 metara. Dno ponora nije kamenito, već je obraslo gustom zeljastom vegetacijom. Ova zanimljiva hidrografska pojava ima veliki značaj za stočarski život u Kneževcu: sva stoka se napaja na njoj dok boravi na izdigu. Pored toga, na levoj strani od potoka izbija slab izvor sa prijatnom pijaćom vodom.
Nešto nizvodnije od ponora, iz okolnog ravnog i blago nagnutog terena, odjednom "izraste" ćuvik ostrvskog izgleda, strmih i kamenitih strana, obrastao bukvom po temenu. Sastavljen je od velikih blokova krečnjaka, kakvi se ne zapažaju nigde na Malom Povlenu. Po svoj prilici ovaj ćuvik predstavlja neku vrstu monadnoka. Na odseku se inače nigde ne zapaža serpentin. Stoga se ne može prihvatiti tvrdnja B. Ž. Milojevića da su najviši delovi Valjevskih planina izgrađeni od serpentina - bar ne svih Valjevskih planina. S druge strane, iako je teren sastavljen od krečnjaka i breče, ipak nije u celini bezvodan. Istina, izvori nisu bogati vodom, ali retko presušuju. U Kneževcu smo uočili izolovana stabla bukve usred prostrane livadsko-pašnjačke površine. Na nekim mestima videli su se panjevi bukava; jedan panj bio je u prečniku oko 90 cm. Ta izolovana stabla ili panjevi su dokaz da je ovaj prostor nekada bio pod bukovom šumom, koja je pokrivala sav prostor Malog Povlena.
U prostoru Belih voda Mali Povlen se spušta prema jugu stepenastim odsecima od krečnjaka. Oni su višestruki: jedan od njih je nekako dvostruk - gornji mu je deo znatno viši i strmiji a donji znatno niži i blaži. Reklo bi se da gotovo svuda na ovakvim odsecima izbijaju glave slojeva i da one presudno deluju na stvaranje ovakvih oblika reljefa. Ispod ova dva odseka izbijaju izvori: prvi iz krečnjačke pukotine, koso položene, gotovo u nivou puta iz koje izbija toliko vode da se odmah obrazuje potok. Desetak metara dalje, opet na putu Mravinjci-Valjevo, ovaj potočić se spaja sa drugim, čineći jak i hučeći vodeni tok. U stvari, ovaj drugi potočić nastaje od jednog "rasutog vrela" koje u nizu mlazeva izbija iz bigrenih naslaga i to na strmoj padini iznad puta. Dakle, ovde se u Belim vodama, radi o kraškim vrelima rasutog tipa. Kako su ona u prirodnom produžetku udoline Kolibište ili Kneževac, to je logično pretpostaviti da su izvori na Belim vodama produžetak ponornice Kolibište.
Od Belih voda do Crvenog brega prostor Malog Povlena je većim delom izgrađen od serpentina. Možda je takav sastav uticao na pojavu znatno bujnijeg vegetacionog pokrivača (najgušće šume pokrivaju lokalnost Telje). Međutim, u tome serpentinu, na više mesta, zapažaju se veoma razdruzgane stene, toliko trošne da se i jačim udarcem nogom počinju raspadati. Zbog ovakvih osobina na više mesta se zapažaju velika svlačišta, tj. takvi kompleksi stena koji se otkidaju od matične osnove i zajedno sa bukovim stablima klize prema putu.
Severna podgorina Malog i Velikog Povlena je disecirana čestim vodotocima, ali ipak ima prilično blage strane. Razlog je u tome što znatno prevlađuje serpentin nad krečnjakom. Tako se duž čitavog puta Debelo brdoMravinjci uočava gotovo isključivo serpentin, često ispucan i razdruzgan, ali pokriven debelim glinovitim pokrivačem. Na ovim stenama preovlađuju erozivno-denudacioni procesi, pa se ne mogu usecati duboke klisure kao u krečnjacima. Ovakav geološki sastav i reljef uticali su i na dve druge prirodne komponente geografske sredine – na hidrografske karakteristike i na vegetaciju.
Na čitavoj severnoj podgorini Povlena javljaju se brojni površinski potoci koji obrazuju najgušću rečnu mrežu na čitavom prostoru ove planine. S druge strane, od Debelog brda do Mravinjaca proteže se gotovo kontinualna šuma lišćara (bukva, leska, grab i po koji javor). Samo se oko Dijavice nailazi na guste šume relativno mladih četinara (jela i smrča), koje su verovatno sađene. Krajem sedamdesetih godina XX veka kroz ovaj šumski kompleks prosečen je solidan makadamski put od velikog značaja za svekoliko privredno iskorišćavanje severne podgorine planine: za eksploataciju šume, indirektno za stočarstvo i poljoprivredu u širem smislu, pa i za turizam jer se na oba kraja ovog puta grade vikendice. Kao prevoj i razvođe između Drine i Kolubare i kao raskrsnica makadamskog i asfaltnog puta Valjevo-Rogatica-Užice, kao prevoj između Velikog Povlena i Jablanika, Debelo brdo polako postaje turističko središte sa popularnim planinarskim domom, brojnim vikendicama i kafanom.
Oko čitavog Povlena rasejane su stočarske kolibe. U stvari, to su nedavno i solidno građene kuće od cigle pokrivene crepom, obično sa dva odeljenja i prostranim podrumom. Ispred mnogih od njih očuvale su se stare kolibe od krovine ("kulače") a do njih sagrađene prostrane i savremenije štale. Ove nove kolibe i štale grade se od početka sedamdesetih godina; od početka osamdesetih godina u njih se uvodi voda od najbližih izvora. Ove kućne novine u stočarstvu usporile su a ponegde i zaustavile njegovo opadanje – i pored toga što su viši tereni još saobraćajno nedostupni i što nije organizovan postojani otkup stoke i stočarskih proizvoda. Održavanju stočarstva, smatraju meštani, dosta je doprinelo i gajenje veštačkih livada, koje se kose dva puta godišnje a koje s jednog hektara daju godišnje do jednog vagona sena. Od kako se one gaje seljaci ne krešu list i znatno lakše prezimljuju stoku.
Seljaci inače primećuju da se do velike visine mogu gajiti krompir i zob (ovas). Ipak, ove biljne kulture ne mogu se gotovo nigde videti. Ukoliko se i gaje, pokrivaju male površine. Što se malo gaje iako dobro uspevaju i izvrsnog su kvaliteta ima se zahvaliti saobraćajnim teškoćama a naročito nepovoljnim uslovima otkupa. Šteta, jer sa jednog hektara ovde se može dobiti i vagon i po izvrsnog planinskog krompira.
Severna i južna podgorina Povlena bitno se razlikuju po svojoj prirodi, pa i po osnovnim antropogeografskim osobinama. Južna podgorina je sastavljena mahom od vododrživih stena, koje su preduslovile pojavu izvora, stvaranje relativno guste mreže vodotoka, gustih šuma i rastresitog glinovitog pokrivača pogodnog za gajenje raznovrsnih biljnih kultura. Severna podgorina je velikim delom izgrađena od krečnjaka, pa je bezvodna, disecirana površinskim i podzemnim kraškim oblicima, manje plodna i ređe naseljena; s druge strane, u njoj se nalaze nekolike svetinje, spomenici, kosturnice i čuveni manastiri Ćelije, Lelić i Pustinja.

neighborhood

mt povlen

One of the key advantages of Petnica Science Center’s educational programs is the ability to combine teaching process in classrooms, library, and labs, with outdoor activities in rich and complex neighborhood. About 10-15 kilometers south from Petnica, a chain of mountains spreading est-west separates Central Serbia from the northern plains. Mt Povlen (1347 m) is the highest part of this ridge. In 2002, Petnica Science Center published an interesting book “Podrinje-Valjevo Mountains” by eminent Serbian geographer, prof. Milorad Vasović.

Here we took a chapter from this book about Mt Povlen plus some genuine photos made by Dušan Jovanović. This illustrates the complex structure of this mountain region that includes a vast river networks, forest areas, various types of meadows and pastures, and interesting geological forms.

There are no big villages, but many small ones including a lot of small farms dispersed over mountain slopes and river valleys. Farmers cultivate oat, potatoes, raspberries, and some kinds of tree fruits (apples, plums, cherries). Spreading across the highest planes there are many shepherds’ wood huts constructed in traditional style. Interesting vegetation including many types of medical herbs, wild berries (blackberry, blueberry, wild strawberry) could be found on forest edges and small forest clearings.

Northern slopes are covered by well developed karst (limestone) forms including sinkholes, dolines, dry valleys, and gorges. Southern part of the mountain is rich in forests and water springs.

Mt Povlen is popular resort, mostly for short excursions and hiking. There is some pretty well developed country tourism mostly in southern parts of the mountain. Northern part is known mostly because of some famous monasteries and pilgrimage sites such as Lelić monastery with the Museum of St. Nikolaj Velimirović, and monastery Pustinja with precious medieval fresco painting.

Mt Povlen is accessible by (relatively) good roads such as Valjevo – Bajina Bašta (Debelo Brdo pass, 40 min. from Valjevo), and Valjevo – Mravinjci – Taor.

Close to the Mt Povlen there are some other smaller (both in area and in altitude) mountains – Mt Jablanik (1274 m), Mt Medvednik (1244 m), and Mt Magleš (1002 m). All of them are connected by a network of montain roads passable by common cars, although we deeply recommend off-roads and 4WD cars